Jeder stirbt für sich allein

Hans Fallada, een ontdekking

Jeder stirbt für sich allein Het leven in de hel

Ik lees ontzettend veel. Dat is eigenlijk van de laatste vijftien jaar. Daarvoor las ik ook wel, zeker tijdens mijn studietijd, maar toch op een andere manier dan nu. Het begint nu obsessieve vormen aan te nemen. Al mijn vrije tijd gaat er aan op. Ik denk wel eens, ik zou een lijst bij moeten houden van wat ik allemaal lees. Maar daar had ik dan vijftien jaar geleden mee moeten beginnen, dat is nu te laat. Zo’n lijst zou nooit meer compleet zijn. Maar gelukkig noteer ik vóór in elk boek met een potlood  maand en jaar waarin ik het gelezen heb. Wie ooit mijn ‘bibliotheek’ erft zou in principe die lijst kunnen samenstellen. Boeken waar niets in staat zijn van voor 1995 of zo. Maar wat zeur ik nu, ‘bibliotheken’ worden meestal naar De Slechte of andere opkopers van boeken gebracht. Geen probleem, ik bezit ook niet veel waardevolle boeken. De meeste koop ik tweedehands, slechts af en toe, als ik een boek echt goed vind, zorg ik ervoor dat ik er een mooie hardcover-uitvoering van verwerf.

Ik lees dus veel, maar alleen maar goeie boeken. Echt waar. Dat komt omdat ik alleen maar boeken lees die op de een of andere manier mijn aandacht hebben getrokken, door een recensie, een interview met de schrijver, een stukje in een buitenlandse krant of wat dan ook. Gek genoeg vallen ze me nooit tegen. En van elk boek leer je als schrijver weer wat. Nu is het ook weer niet zo dat al die romans die ik lees meesterwerken zijn, maar ik heb natuurlijk een paar favoriete schrijvers en/of romans. Een boek dat ik onlangs gelezen heb en heel bijzonder vind is Jeder stirbt für sich allein van de Duitse schrijver Hans Fallada.

Hans Fallada? Ik had de naam wel eens gehoord, maar nog nooit iets van hem gelezen. En zou ook niet zo snel op het idee gekomen zijn (zou hem bijvoorbeeld bij De Slechte waarschijnlijk niet eens ter hand genomen hebben), als ik niet ergens een recensie over zijn roman Jeder stirbt für sich allein had gelezen. Waarschijnlijk was dat in de New Yorker op internet, of in de New York Times. In de VS werd deze roman uit 1947 pas in 2009 voor het eerst uitgegeven onder de titel Every Man dies alone, door uitgeverij Melville House (overigens een zeer interessant ‘publishing house’). Enige naspeuring op internet deed me via eBay een tweede handsexemplaar aanschaffen in de originele taal. Jeder stirbt für sich allein is een dik boek, meer dan 500 pagina’s. Meestal lees ik een boek in een of twee dagen uit, maar over Jeder stirbt für sich allein doe je toch wel een paar dagen langer, zeker als het mooi weer is.

Ik had het boek al een tijdje liggen, maar omdat mei traditiegetrouw de maand is waarin de Tweede Wereldoorlog weer opgerakeld wordt, besloot ik Jeder stirbt für sich allein maar eens te gaan lezen. (Ben overigens nu met Siegfried van Harry Mulisch bezig; dacht, kom ik lees er nog maar een boek over Hitler achteraan. Zoals u merkt ben ik niet iemand die meteen bij verschijnen een boek koopt, maar ik laat het eerst altijd een tijdje betijen, heb trouwens sowieso een hekel aan boeken waar massaal door Jan en alleman achteraan gelopen wordt, maar dat zegt misschien meer over mij dan over die boeken. Ik lees een boek omdat ik er op een bepaald moment op welke manier dan ook opmerkzaam op gemaakt wordt. Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat van het lezen van het ene boek het andere komt. En zo hoort het volgens mij ook. Niet alleen is elk boek, elke schrijver uniek, maar ook elke lezer is uniek. Ieder leest zijn eigen boeken.)

Jeder stirbt für sich allein is een geweldig boek, geschreven door een geweldige auteur. Zoek maar eens op internet op wie Hans Fallada (1893-1947) was. Zijn levensverhaal is op zich al interessanter dan de meeste romans, maar welk levensverhaal is dat niet? Echter dat van hem zit vol met drank, drugs, oorlog, ziekte, dood en verderf. (Zo schoot hij tijdens een duel (dat bestaat toch niet meer?) een vriend dood, iets waar hij zijn leven lang spijt van had). Hij was al voor de Tweede Wereldoorlog een bekend en gevierd schrijver. Zijn romans waren kritisch over de nazi’s maar om de een of andere reden werd zijn werk toch min of meer getolereerd. Zelf was hij overigens niet te beroerd om enige censuur op eigen werk te plegen als dat door de nazi’s gevraagd werd. Zo kwam hij de oorlog door. Hij was dus bepaald geen verzetsheld. En toch schreef hij in een soort koortsaanval in vierentwintig dagen (gaat het verhaal) Jeder stirbt für sich allein, om enkele dagen na publicatie te overlijden aan een overdosis morfine.

Jeder stirbt für sich allein is een meesterwerk. De roman is gebaseerd op een waar gebeurde geschiedenis en schets het leven van Otto en Anna Quangel, twee onbeduidende, saaie burgerlieden, die een verzetsdaad plegen tegen het Hitler-bewind. Omdat hun enige zoon in de strijd tegen Frankrijk omgekomen is, besluiten ze niet langer naar de pijpen te willen dansen van de  nationaalsocialisten. Ze gaan briefkaarten (Postkarten) schrijven met daarop anti-nazi-teksten om die vervolgens in willekeurige gebouwen in Berlijn neer te leggen. In de hoop dat ze de vinders aan het denken zullen zetten. De repressie van het regime en de angst voor de nazi’s zijn echter zo groot dat 95% van de honderden de kaarten die ze in de loop der tijd schrijven meteen bij de politie worden ingeleverd. Als beide echtelieden tenslotte zijn opgepakt (wat in het begin niet zo gemakkelijk was voor de politie) en aan de weet komen dat al die briefkaarten meteen lafhartig bij de politie zijn ingeleverd door de vinders is de teleurstelling groot. Maar, zegt Otto Quangel ergens in het boek tegen zijn vrouw, het feit dat we ons verzetten is het belangrijkst. Niemand kan ons later verwijten dat we niets gedaan hebben.

Jeder stirbt für sich allein is een ontroerend boek, prachtig geschreven, technisch zeer interessant, een boek dat iedereen zou moeten lezen, omdat het zo’n treffend beeld schetst van de verdervelijkheid van  repressieve regimes. Het deed mij denken aan wat er op dit moment in de Arabische wereld plaatsvindt, vooral in Syrie, waar Assad dezelfde methodes hanteert als Hitler tegen iedereen van zijn eigen bevolking, die het niet met hem eens is. Onmenselijk. Ongewapende, demonstrerende mensen worden doodgeschoten door scherpschutters van het regime, men wordt in elkaar geslagen, gemarteld, zonder pardon opgepakt. Tijdens begrafenissen belaagd en beschoten. Huizen worden omver gewalst, in brand gestoken, watertanks van de daken van appartementengebouwen geschoten en ga zo maar door. Waar tegen het ene land wel wordt ingegrepen (Lybië) wordt tegen het andere (Syrië) nauwelijks protest aangetekend door de zogenaamde internationale gemeenschap. Dat heeft, weten we, met politieke belangen te maken.

Nog even over de stijl waarin Jeder stirbt für sich allein  is geschreven. De roman doet aan het werk van Bordewijk denken, de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid, een bijna journalistieke manier van schrijven, zonder overbodige bijvoeglijke naamwoorden. Duidelijk, recht voor zijn raap. Niet sentimenteel, en toch ontroert het boek. Dat is de kracht van goede literatuur. Een bewonderenswaardige roman, geschreven door een ras-schrijver.

Nawoord:

Inmiddels Siegfried ook uitgelezen. Fluitje van een cent na Fallada’s boek. Het begin leek goed te worden, maar daarna werd het me toch wat te filosofisch (Je vraagt je op een gegeven moment altijd af of je Mulisch nu echt serieus moet nemen. Volgens mij snapt niemand (hijzelf incluis) ook maar een bal van zijn literaire filosofische uitweidingen.